Vergelding is het belangrijkste motief in de Amerikaanse oorlog tegen het terrorisme. Want hoe bestrijd je het kwaad en verdedig je vrijheid en democratie, wanneer je zelf overgaat tot marteling, moord en het systematisch schenden van mensenrechten? In de film Zero Dark Thirty wordt deze vraag wel gesteld, maar blijft een antwoord uit.

Zero Dark Thirty vertelt het verhaal van de tien jaar durende jacht van Amerikaanse inlichtingendiensten op Osama Bin Laden. Dramatisch hoogtepunt van de film is de inval van een militaire elite-eenheid in het woonhuis van de Al Qaeda-leider, waar hij ter plekke wordt geëxecuteerd. Schokkender dan deze rauwe climax zijn eerdere scènes in de film, waarin gevangenen worden gemarteld om informatie over Bin Laden los te krijgen.

Regisseuse Kathryn Bigelow maakte indruk met de film The Hurt Locker, door haar indringende, observerende stijl van filmen. Dicht op de huid van de personages, die we vooral dingen zien doen. Waarom ze doen wat ze doen, wordt aan het oordeel van de kijker overgelaten. Zo ook in Zero Dark Thirty.

We volgen Maya, een jonge CIA-agente die nog maar één doel heeft in haar leven: het beslissende spoor vinden dat leidt naar de schuilplaats van Bin Laden. In het begin van de film zien we de vrouw, net gearriveerd in Pakistan, deelnemen aan een verhoor van een gevangene, Ammar. Nu ja, verhoor? Haar CIA-collega Dan bedient zich van het hele arsenaal aan geestelijke en lichamelijke mishandelingen dat we kennen uit de ooggetuigenverslagen over gevangenissen in Bagram, Abu Ghraib en Guantanamo. Maya moet haar emoties bedwingen bij de eerste confrontatie met de bont en blauw geslagen Ammar, die met zijn armen aan het plafond staat vastgeketend. Van die ontzetting is later in de film weinig meer over. Zo zien we haar geconcentreerd een eindeloze stroom videomateriaal van gewelddadige verhoren bekijken alsof het slechts stukjes in de puzzel zijn. Het doel heiligt de middelen.

Bigelow heeft in interviews aangegeven dat ze een waarheidsgetrouwe weergave van de jacht op Bin Laden heeft willen bieden. De martelingen van verdachten door de CIA waren daar een onderdeel van. Critici stelden verontwaardigd vast dat de film de misleidende suggestie wekt dat deze martelpraktijken tot bruikbare informatie hebben geleid. Een dergelijke conclusie is voor rekening van de kijker, vindt Bigelow. Zij beroept zich op de artistieke vrijheid om enkel vragen op te roepen en aan het denken te zetten.

Filmscènes waarin mensen ernstig worden mishandeld zijn verontrustend. Wanneer dit geweld op een bijna neutrale, observerende wijze wordt getoond, wordt het kijken bijzonder ongemakkelijk. Er klopt iets niet. Je zoekt een moreel houvast. Zero Dark Thirty verleidt je om mee te gaan in de gedachtegang van het noodzakelijke kwaad. Het is immers de vijand die gemarteld wordt. Het is voor een hoger doel. De daders moeten gepakt. Volgende aanslagen kunnen worden voorkomen.

Toch blijkt ook het kwaad vele gezichten te hebben. Het fanatisme waarmee ondervrager Dan zijn gevangene aftuigt en systematisch vernedert is angstaanjagend. Later in de film zal Dan zich tegenover Maya beklagen dat al dat menselijk leed hem toch dwars is gaan zitten. Het belemmert hem in zijn functioneren als ondervrager, dus moet hij er nodig even tussenuit. “Ik heb voorlopig genoeg naakte mannen gezien.”

Het martelen is weerzinwekkend, maar nergens in de film wordt de vraag naar noodzaak of effectiviteit van deze ondervragingstechnieken echt gesteld. Het ontbreken van deze vraag is het meest kwalijke aspect van Zero Dark Thirty. Collega-regisseur Alex Gibney (Taxi to the Dark Side) stelt dat Bigelow de waarheid geweld aandoet, door het verhaal van het martelen door Amerikaanse inlichtingendiensten en leger niet volledig te vertellen. Hoe het vooral werd gedreven door de behoefte aan vergelding, daarmee ontspoorde, in veel gevallen onjuiste en misleidende informatie opleverde en een verwoestend effect had op de slachtoffers én ondervragers.

Aan het slot van de film zien we Maya die op een geheime locatie de helikopters opwacht die terugkeren met het lichaam van de geliquideerde Osama Bin Laden. Zij moet als laatste expert de identiteit van de dode vaststellen. Het moment dat zij zich over het lichaam heenbuigt zien we alleen de emoties op haar gezicht, van Bin Laden vangen we slechts een glimp op. De man die een film lang onzichtbaar was, maar werd opgevoerd als de verpersoonlijking van het kwaad, hoeven we dan ook al niet meer te zien. Het kwaad blijkt inmiddels vele gezichten te hebben.

Afbeelding: Filmposter Zero Dark Thirty door Colombia Pictures (via wikipedia.org)

Noot bij dit artikel:

Jon Stewart (The Daily Show) reageert op het onderzoeksrapport van 16 april 2013 waarin het gebruik van marteling door de Verenigde Staten wordt beschreven en officieel erkend.