Met een bijl vermoordde dominee Frank J. zijn partner Dick Piersma, eveneens predikant, terwijl deze laatste lag te slapen. Frank wilde weg uit de “mallemolen van het leven” en verlangde ernaar langdurig opgesloten te worden in een cel. Maar een uitweg via zelfmoord of het vermoorden van een ander zou zijn partner Dick teveel verdriet bezorgen. Daarom sloeg hij Dick zelf de hersens in. Nadat Frank J. het bloedbad had gefotografeerd, om er zeker van te zijn dat men hem zou geloven, gaf hij zich aan op het politiebureau. Volgens de deskundigen in het Pieter Baan Centrum was J. sterk verminderd toerekeningsvatbaar, al zag men geen gevaar voor recidive, wel voor suïcide. De rechtbank veroordeelde hem tot zeven jaar cel  en TBS met dwangverpleging.

De Belg Kim de Gelder had een jarenlange geschiedenis van psychische problemen. Hij meende dat zijn ouders hem wilden vermoorden en had zich steeds verder teruggetrokken uit de samenleving, wonend in een leeg appartement, met afgeplakte ramen en alleen een matras op de vloer. Op een dag liep hij naar een naburig kinderdagverblijf, waar hij meerdere baby’s en begeleidsters doodde en verwondde. Toen de psychiaters hem na zijn arrestatie vroegen naar zijn beweegredenen, kwam hij telkens met andere motieven, de een nog absurder dan de ander. De Gelder werd uiteindelijk volledig toerekeningsvatbaar verklaard en tot levenslang veroordeeld.

Waarom wordt de ene misdadiger toerekeningsvatbaar geacht en de ander niet? Het wordt steeds duidelijker dat het antwoord op die vraag vooral afhangt van de ernst van hun daden en van ons verlangen naar vergelding en minder van de geestestoestand van de dader. Frank J. leek tamelijk weloverwogen in zijn redenering waarom hij ervoor koos zijn partner in de slaap te doden. Hoe onvoorstelbaar ook  – J. stond bekend als een uiterst vreedzame en zachtaardige man – er zat een zekere logica in zijn handelen. Met de dood van zijn partner leek hij bovendien vooral zichzelf te treffen. Gruwelijk zeker, maar vooral onbegrijpelijk tragisch.

Bij Kim de Gelder was niets meer logisch. Er waren psychiaters die vonden dat hij aan schizofrene psychoses leed. Ze spraken van een intrieste, zieke jongen die absoluut niet toerekeningsvatbaar was. Maar dat was voor de aanklagers een onverteerbare diagnose: “De maatschappij heeft recht op schuldigverklaring van deze meervoudige moordenaar. Moeten we de slachtoffers naar huis sturen met het gegeven dat het maar het gevolg was van een ongeluk van een toevallig handelen van een ziek persoon?”

Toeval c.q. een tragische actie van een doodziek persoon mag niet bestaan als de gruwelijkheid van diens daden schreeuwt om wraak. En wraak kun je alleen verlangen als iemand verantwoordelijk gehouden kan worden. Als je respondenten, na lezing van een boek van Swaab of Lamme over het niet bestaan van de vrije wil, in abstracto vraagt of mensen werkelijk verantwoordelijk zijn, antwoordt een overgrote meerderheid dat je mensen hun daden niet kunt verwijten, omdat nu eenmaal alles door genen en ontwikkeling van de hersenen is bepaald. Maar als aan diezelfde respondenten de beschrijving van een misdaad werd voorgelegd (een man die zijn vrouw op gruwelijke wijze vermoordt), vindt 72 procent ineens dat je die man wel verantwoordelijk kunt houden voor zijn daad, want dan heeft hij plots een vrije wil.

Vrije wil en eigen verantwoordelijk zijn in onze tijd net zo willekeurig inzetbaar als vroeger God wanneer die werd aangewezen als veroorzaker van rampen (straf!). Toeval bestaat niet. Maar net zo min als uit te leggen viel waarom een goede God vreselijke dingen toelaat, valt nu uit te leggen waarom iemand uit vrije wil onvoorstelbare gruweldaden begaat. Maar zelden leidt dat ertoe dat we het toeval, het tragische, het gestoorde aanvaarden. Dan nog liever God als veroorzaker of de vrije wil als bron van het kwaad. We kunnen nu eenmaal erg slecht omgaan met de vreemdheden die het leven onoverzichtelijk en onvoorspelbaar maken. We eisen (kwade) bedoelingen, foute keuzen en uiteindelijk zondebokken die we kunnen laten lijden. Niet altijd trouwens: soms willen we iemand juist ziek verklaren, zoals het OM deed in geval van Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn. Die man mocht geen politieke idealist zijn want dat zou teveel eer zijn – hij was een zielige narcist! Maar Breiviks daden waren weer te afschuwelijk in omvang om hem geestesziek te verklaren: hij moest volledig toerekeningsvatbaar zijn om maar te voorkomen dat hij ooit nog vrij zou komen. Is dat willekeurig? Jazeker, maar we willen niet anders en doen dus net of ons oordeel op psychiatrische deskundigheid is gebaseerd. Zoals wij meewarig terugblikken op de Middeleeuwers die psychisch zieken beschouwden als door demonen bezeten, zal men misschien ooit hoofdschuddend vaststellen dat aan het begin van de 21ste eeuw diep verwarde zielen tot levenslange gevangenisstraffen werden veroordeeld.

Foto: Anders Behring Breivik in diving suit with gun - self portrait (via Wikispooks.com)