Extremisme in de naam van ‘het ware geloof’ is tegenwoordig aan de orde van de dag. De media hebben er hun handen vol aan, maar beperken zich te vaak tot een oppervlakkige opeenstapeling van losse feitjes. Er is doorgaans een gebrek aan diepere religieuze context die verder gaat dan enkel het benoemen van de zoveelste onthoofding door ISIS.

Ongenuanceerde berichtgeving werkt eenzijdige beeldvorming in de hand en dat is niet zonder gevaar. In de nasleep van de aanslagen in Parijs bereikte het aantal islamofobische geweldsincidenten recentelijk een nieuw toppunt. Daarnaast vragen steeds meer mensen zich hardop af of religie überhaupt niet meer kwaad dan goed doet. Er is op brede schaal sprake van een religiekritisch klimaat dat zich toenemend verhardt als gevolg van zwart-witdenken en onbegrip.

Omdat onbegrip een vruchtbare bodem vormt voor haat en agressie staat niets minder dan de leefbaarheid van de samenleving op het spel. Er is daarom een directe noodzaak om specialistische kennis van religiewetenschappers adequater via de media te verspreiden. Op die manier kunnen religieuze spanningen en vragen die bij een hoop mensen leven beter het hoofd worden geboden. Om een prangende kwestie maar gelijk bij de kop te pakken: waarom denken sommige gelovigen eigenlijk dat ze de ware religie in pacht hebben en handelen ze daar ook naar?

De antropoloog Evans-Pritchard vond tijdens zijn veldwerk een mogelijk antwoord op die vraag. Hij constateerde dat bepaalde mensen heilig overtuigd zijn van de waarheid van hun religie, omdat ze geconditioneerd worden door patronen van ritueel gedrag en mystiek geloof. Dit wil zeggen dat ze binnen een beperkte set van patronen weliswaar uitstekend kunnen redeneren, maar daarbuiten niet meer. Ze hebben simpelweg geen ander idioom tot hun beschikking om afwijkende gedachten in te uiten. Als zulke patronen voldoende inslijpen kunnen religieuze dogma’s tot een rotsvast referentiekader worden. Uiteindelijk ontstaat dan een wereldbeeld waar met geen enkele argumentatie – hoe rationeel ook – aan te tornen valt.

De psycholoog William James probeerde de waarheid van religie vanuit de pragmatiek te verklaren. Hij vond dat religie waar was, als het bij de toepassing ervan in de praktijk ‘nuttig’ of ‘goed’ voor je was. Nu valt er vanzelfsprekend te twisten over wat goed en dus waar is. Dit is tenslotte zeer persoonlijk: het hangt helemaal af van je eigen unieke culturele matrix, oftewel je eigen geconditioneerdheid.

Wat blijkt hieruit? Dé waarheid bestaat niet. Subjectiviteit daarentegen is er in overvloed. Toegegeven, het is knap lastig om verder te kijken dan de eigen neus lang is. Religiewetenschappers kunnen daarbij helpen. Zij zijn in staat religieuze informatie in een breder perspectief te plaatsen, zoals dat van de antropologie, psychologie en sociologie. Bovendien hebben ze een sterk inlevingsvermogen. Vanuit die competenties kunnen zij proberen de subjectiviteit van de ander inzichtelijk te maken.

Misschien kunnen we het gewelddadige gedrag van religieuze extremisten dankzij de inzichten van Evans-Pritchard en James nu iets nauwkeuriger duiden. We kunnen ons gaan realiseren dat ze er door hun geconditioneerdheid heilig van overtuigd zijn het goede te doen. Door (zelfmoord)aanslagen te plegen menen ze hun god te dienen en als beloning het eeuwige leven te ontvangen. Dit mag in de zienswijze van sommigen irrationeel lijken, maar vanuit het oogpunt van de extremist zit er dus wel degelijk een zekere logica achter.

Religiewetenschappers moeten het nadrukkelijker als hun taak zien om de dikwijls verborgen logica achter diverse religieuze wereldbeelden expliciet te maken en te verklaren hoe die logica zich verhoudt tot andere visies. Een intensievere samenwerking met de media is daarbij onontbeerlijk. Gezamenlijk moeten zij de maatschappij uitgebreider gaan voorzien van kennis over gelovigen en hun drijfveren. Dit kan mensen helpen om een empathische houding te ontwikkelen ten opzichte van andersdenkende religieuze personen. Die empathie is op haar beurt weer essentieel voor een constructieve dialoog, waardoor toekomstige botsingen tussen conflicterende perspectieven in vreedzame banen kunnen worden geleid. Gezien de groeiende religieuze polarisatie is dat dringend nodig.

True door Pittaya Sroilong (CC BY 2.0)