De stroom reacties op het overlijden van Nelson Mandela is overweldigend. Iedereen ‘heeft’ iets met Madiba. Velen praten over hem als een heilige: “Toen ik zijn glimlach zag raakte in hevig geëmotioneerd” of “Hij is de meest inspirerende persoon die ooit geleefd heeft.”

‘Heilig’, Grieks hagios, betekent letterlijk ‘afgebakend’ – een haag eromheen – afgebakend van de gewone werkelijkheid. Mandela is heilig omdat hij het gewone ver ontsteeg. Daarom wordt de Joodse en christelijke God met een drievoudig ‘Heilig’ aangeroepen, want in deze God denken we het onmogelijke. In God denken we goed zonder kwaad, waarheid zonder leugen, zekerheid zonder twijfel, wit zonder zwart, geluk zonder pech. Natuurlijk is dat onmogelijk, natuurlijk kan dat niet. Wat van waarde is bestaat immers bij de gratie van wat minder waard of waardeloos is. Kunst bestaat bij de gratie van kitsch (en omgekeerd). Rijkdom bestaat bij de gratie van armoede. Als iedereen rijk of beroemd is, is niemand het meer.

Het Goede, Ware en Schone is alleen te denken in termen van contrasten. Zelfs onze helden en heiligen hebben daarom altijd wel een vlekje. Dat behoort tot de essentie van het mens zijn. De mythische bijbelse koning David was een ordinaire verkrachter die op slinkse wijze de echtgenoot van de door hem begeerde vrouw liet ombrengen. De apostel Paulus zou in onze tijd 12 jaar de cel in gaan wegens medeplichtigheid aan de moord op de eerste martelaar Stefanus. Uitgerekend Petrus, de rots van de christelijke kerk, was degene die Jezus, de Messias, tot driemaal toe had verloochend. En ja, zelfs Mandela had geen schone handen meer nadat hij hoogstpersoonlijk de gewapende tak van het ANC had opgericht.

Voor de negatieve kanten van onze helden sluiten we liever de ogen, net zoals we liever de ogen sluiten voor onze eigen wat mindere kanten. Sociaalpsycholoog Daniel Batson deed een aantal experimenten waarbij proefpersonen de keuze kregen om twee taken te verdelen tussen henzelf en een anonieme ander. De ene taak was positief (uitdagend, leuk) of had positieve gevolgen (je kreeg er bijvoorbeeld geld voor), de andere taak was negatief (saai, vervelend) of had nare gevolgen (je kreeg bijvoorbeeld een elektroshock als je het fout deed). Het zal niet verbazen dat negentig procent van de deelnemers zichzelf de positieve taak toewees. Wat het experiment zo interessant maakt is dat de onderzoekers alle proefpersonen de kans hadden gegeven om er een zogenaamd ‘eerlijke keuze’ van te maken: ze gaven de deelnemers een muntstuk dat ze zouden kunnen gebruiken om tot de taakverdeling te komen (door kop of munt te gooien). De proefpersonen konden zelf kiezen of ze de munt zouden gebruiken of niet. Hoewel dat niets uitmaakte voor het resultaat (ook van degenen die zeiden dat ze een munt hadden opgeworpen wees negentig procent zichzelf de positieve taak toe), bleek dat de deelnemers die zeiden dat ze de munt hadden opgegooid de morele kwaliteit van hun keuze gemiddeld veel hoger waardeerden (cijfer 7,1) dan diegenen die zeiden dat ze de keuze zonder munt hadden gemaakt (cijfer 3,6). Ze hadden immers een ‘billijke methode’ van kiezen gebruikt, ook al moet een aanzienlijk deel van diegenen die gebruik maakten van de munt vals hebben gespeeld, anders kan nooit negentig procent zichzelf de positieve taak toewijzen.

Door zichzelf voor de gek te houden voelen mensen zich moreel beter en krijgen ze een positiever zelfbeeld, net zoals ze dat krijgen door zich te identificeren met heiligen als Nelson Mandela (“diens heldendom straalt een beetje op ons allemaal af”). Een recente studie laat zien dat zo’n positief zelfbeeld, zelfs al stoelt het op bedrog, ertoe leidt dat we betere mensen worden: we zijn meer bereid om ons voor anderen in te zetten, we worden toleranter en we hebben meer vertrouwen in elkaar. Morele verbetering wordt dus mogelijk gemaakt door illusie en zelfbedrog.

Maar er is meer: helden en heiligen bieden ons een richtinggevend vergezicht. Al wijzen ze naar een ideaal van goedheid en rechtvaardigheid dat nooit volledig verwezenlijkt kan worden –elke stap vooruit heeft zijn schaduwkanten– ze geven ons wel de moed om de illusie na te blijven jagen en dat leidt soms tot blijvende verandering en verbetering. Idealen zijn als een wijkende horizon: je bereikt het nooit, maar je weet wel waar je naartoe moet.

Mandela zal ons vanuit het hiernamaals blijven wenken en uitdagen om het onmogelijke mogelijk te maken. Alleen daarom al is zijn heiligheid onheilig nuttig.

Foto: South Africans mourn the death of the late former President Nelson Mandela, 7 Dec 2013 door Government ZA (CC BY-ND 2.0)