Bij binnenkomst komt de muziek “You’ll Never Walk Alone” je al tegemoet, het strijdlied van verschillende voetbalclubs wereldwijd. De tentoonstelling “Voetbal Hallelujah!” in het Amsterdam Museum tracht antwoord te geven op de vraag of voetbal de nieuwe religie is, en wil de verschillen en overeenkomsten tussen voetbal en religie laten zien. “Voetbal is passie, voetbal is oorlog en voetbal is god”. Dat belooft heel wat. De tentoonstelling maakt echter op een vrij oppervlakkige manier een vergelijking tussen religie en voetbal. Ze focust voornamelijk op de rituele overeenkomsten tussen de twee: voetbalprocessies, het zingen van liederen, wierook en vuurwerk, rituelen bij geboorte, huwelijk of levenseinde, en voetbalstadions als plaatsen van aanbidding.

Diepere vragen, zoals de relatie tussen de aardse praktijk van voetbal en eventuele bovennatuurlijke krachten of processen van betekenisgeving, laat de tentoonstelling onbesproken. Er worden religieuze voetballers getoond; de manier waarop religie wordt gebruikt om voetbal te beïnvloeden, zoals de voodoo beoefenaars in Togo of de kapelletjes in voetbalstadions; en een interessante foto van Paus Franciscus die groot fan blijkt te zijn van de Argentijnse voetbalclub San Lorenzo. Ook bespreekt de tentoonstelling hoe voetbalclubs zich soms terecht of onterecht verbonden voelen met een bepaalde religie, bijvoorbeeld de club Glasgow Rangers die duidelijk Protestants is, en Ajax’ verbondenheid met het Jodendom en Israël. Zelfs het Roy Donders-juichpak dat het christelijke Barneveld niet in mocht, komt aan bod. Zijn deze vergelijkingen genoeg om te stellen dat voetbal religie of god is, zoals de tentoonstelling doet? Voor sommige hardcore voetbalfans is Maradona of Van Basten misschien een god, of kunnen we de bal zien als God, maar deze god is tastbaar, beïnvloedbaar en sterfelijk, stelt ook Klaas Vos. In veel religies is echter een transcendent component belangrijk, zonder dat je direct kan zien wie of wat je aanbidt.

Is voetbal dan geen religie? Dat is moeilijk te zeggen. Voor de makers van de tentoonstelling is religie vooral een kwestie van rituelen, maar religie is een wijder begrip met verschillende invullingen en betekenissen. Op welke vlakken zijn er wel overeenkomsten?

Een interessante overeenkomst tussen voetbal en (de meeste) religies is een dominante patriarchale structuur, waarin mannelijke voetballers, godsbeelden en gelovigen centraal staan. Dit wordt in de tentoonstelling helaas niet kritisch besproken en sterker nog, de tentoonstelling doet zelf aan deze patriarchale structuur mee. Behalve een foto van een enkele vrouwelijke Oranjesupporter is er geen vrouw – als voetballer of god – in de tentoonstelling te bekennen. Wel is er het omstreden “sexy” Bavariajurkje, volgens bezoekers van de tentoonstelling samen met de Albert Heijn Wuppie het meest favoriete voetbalgadget, en de “geluksbeha” van een Amsterdamse Oranjefan. Beide objecten hebben in dit verband te maken met het instrumentaliseren van vrouwelijke seksualiteit en de invloed daarvan op voetbal. De Oranjefan had bij elke wedstrijd van Nederland tijdens het laatste WK haar geluksbeha aan, behalve bij de halve finale Argentinië-Nederland, en zie daar, Nederland verloor. Er is hier een overeenkomst met patriarchale invullingen van religie, waarin vrouwelijke seksualiteit wordt gecontroleerd omdat het een negatieve invloed op het geloof en op gelovigen zou hebben, denk aan menstruerende vrouwen die de tempel niet in mogen. Bij voetbal lijkt een stereotype “sexy” beeld van vrouwelijke seksualiteit soms juist onmisbaar. Een naar mijn mening interessante en verdiepende vergelijking tussen voetbal en religie, en een gemiste kans van de tentoonstelling!

Een vergelijking tussen de (gegenderde) commercialisering van voetbal en van religie zou ook een interessante invalshoek kunnen zijn. Nu blijft de tentoonstelling steken bij het aanstippen van alleen het eerste proces: voetballers en voetbalvrouwen die door middel van sponsoring en merchandising geld voor de club binnenhalen. Voetbal lijkt steeds minder om het spelletje en steeds meer om geld te gaan. Welke overeenkomsten heeft dit bijvoorbeeld met allerlei commerciële en dure ‘zen’ cursussen, welke vooral onder vrouwen populair zijn?

Voetbal heeft misschien voor een groot aantal mensen de sociale en zingevende functies die religie had overgenomen, denk aan voetbaluitvaarten en massale saamhorigheid bij een WK, maar diepere en meer inhoudelijke overeenkomsten en verschillen moeten worden besproken om vast te kunnen stellen op welke vlakken voetbal een religie wordt en wanneer voetbal god is.

Foto: Crossed fingers door Moazzam Brohi (CC BY 2.0)