Historicus Bart Jan Spruyt vindt dat Volkert van der G., als hij dan toch vrijkomt, het beste zijn paspoort in kan leveren en onmiddellijk moet emigreren (Trouw 11/10/13). Het principe dat iedereen die zijn straf heeft uitgezeten weer deel mag uitmaken van onze samenleving telt voor hem niet. Samen met de meeste populisten offert hij de rechtstaat graag op aan de stem des volks.

Wie echter omgekeerd vragen stelt bij de wil van de meerderheid, waarschuwt voor volksmenners en meent dat democratie naast zegen ook een vloek kan zijn, is een gevaarlijke ketter, ook als hij géén moord pleegt om zijn waarschuwing kracht bij te zetten. Niet voor niets betitelt Arnon Grunberg de reëel bestaande democratie in onze contreien als een moderne “staatsgodsdienst” (VK 10/9/2013). Het is een kerk die alle waarheid in pacht wil hebben. Grunberg waarschuwt: een staatsgodsdienst zonder kerkverlaters, zonder dissidenten is levengevaarlijk. Wanneer het niet meer mogelijk is om de principiële tekorten van een democratische regeervorm aan de kaak te stellen, wordt de democratie tot een afgodendienst. Afgodendienst gelooft in gemakkelijke waarheden en verdoezelt wat moeilijk en ongemakkelijk is.

Een van die ongemakkelijke waarheden is dat in een democratie weliswaar elke stem gelijk telt, maar dat het antwoord op de vraag wie zijn stem mag uitbrengen nauwelijks (democratisch) gelegitimeerd is. Apartheid geldt nog steeds, in de VS bijvoorbeeld waar enorme aantallen burgers om allerlei geconstrueerde redenen niet kunnen stemmen of in Europese democratieën waar de meeste naties (zij die mogen meepraten) zich hebben gevormd op een manier waaraan geen volksraadpleging vooraf is gegaan. Dit democratisch ‘tekort’ – er is nooit democratisch besloten wie tot het volk hoort en wie niet – vraagt van de gelukkige ingeslotenen een houding van respect en tolerantie tegenover vreemdelingen en structurele minderheden. En dat knelt. Want wie denkt dat democratie de opperste waarheid is, gelooft ook dat de meerderheid in alles de koers mag bepalen. Men spreekt dan graag van een ‘democratische rechtstaat’, alsof je democratisch kunt bepalen wat ‘recht’ is, terwijl een rechtstaat zich juist kenmerkt door bescherming van het individu tegen de democratische meerderheid en de door haar gelegitimeerde overheid.

Democratie is ook niet zomaar overal te realiseren. Weer zo’n waandenkbeeld van de democratiegelovigen die weten wat het beste is voor de wereld. Je moet helemaal geen democratie willen wanneer er geen basis is voor rechtstatelijkheid. En weer is het probleem dat die rechtstatelijkheid een waarheid belichaamt die niets te maken heeft met wat de meerderheid wil. Democratie is aantrekkelijk, want eenvoudig, duidelijk en tastbaar als een afgodsbeeld. Wat recht en juist is veel moeilijker. Het onttrekt zich aan onze makkelijke invullingen ervan, het vraagt dat we steeds weer kritische vragen stellen over wat we denken dat goed en juist is. Niets wat we denken is recht, behalve recht. Dat is een geloofsbelijdenis die doet denken aan wat rare monotheïsten ook altijd beweerden: Niets is God, behalve God.

Waarheid is altijd voorlopig. Waarheid die vast en zeker is produceert zijn eigen leugens teneinde de illusie van onfeilbaarheid in stand te houden. Democratische legitimering is altijd legitimering met een schrijnend tekort. Mensen die dat vergeten zijn mensen die we moeten vrezen.

Foto: Pim Fortuyn, roem is vergankelijk door Risastla (CC BY-SA 2.0).