Twee meiden van het feministische kunstenaarscollectief Pussy Riot zijn veroordeeld tot twee jaar werkkamp wegens ‘vandalisme voortkomend uit haat jegens de godsdienst’. Maar in de Christus Verlosser kathedraal in Moskou hebben zij niets vernield en hun optreden kwam volgens hen voort uit liefde voor de waarheid: “We zochten naar authenticiteit en eenvoud en vonden die in de heilige dwaasheid van onze punkconcerten.”

Een van de meiden, de 22-jarige filosofe Nadezhda Tolokonnikova, zei in haar slottoespraak in de rechtbank dat Pussy Riot met haar dwaze optreden in de kathedraal een waarheid bloot wilde leggen die de orthodoxe kerk zelf had moeten zoeken. “Onze houding ten opzichte van de orthodoxie is er een van respect. Om deze reden zijn wij juist zo verontrust dat de grote en verlichtende christelijke filosofie zo armoedig wordt gebruikt. We zijn erg kwaad over dit misbruik van het sublieme.” Daarmee klaagt Pussy Riot vooral de rol van de kerk in de herverkiezing van president Vladimir Putin aan. De patriarch noemde Putin ‘een wonder van God’, maar volgens Pussy Riot had de kerk beter profetisch tegen hem kunnen spreken. Dat zou tenminste in de geest zijn van het Magnificat, de lofzang waarin de kerk zich met Maria keert tegen onderdrukkende systemen. In de schreeuw van Pussy Riot (“Moeder Gods, verjaag Putin!”) zou je een echo daarvan kunnen horen.

Maar is dan helemaal niets meer heilig? Ja, juist wel. Juist het ‘ongehoorde’ punkgebed moest iets diepers blootleggen. Want wat de kerk doet kan volgens Pussy Riot evenmin. Daarom koos zij met haar kleurrijke uitdossingen en rauwe muziek voor de shock van heilige dwaasheid. Dat fenomeen heeft oude papieren. In de eerste brief aan de Korintiërs bestempelt de apostel Paulus de wijsheid van deze wereld als dwaasheid voor God. Orthodoxe christenen draaiden dit in de middeleeuwen ook graag om: in dwaze uitingen (zoals jarenlang op een paal zitten) zagen zij iets van de wijsheid van God. In Rusland groeide uit deze overtuiging de Iurodstvo, heilige dwaasheid. Die uit zich in subversief gedrag, om geestelijk leiding te kunnen geven aan anderen zonder zelf het risico te lopen te worden geprezen. Iorodivy kwamen in de middeleeuwen veel voor: ze waren excentriek gekleed of stonden naakt in de sneeuw; ze spraken in raadsels, waren sociaal onaangepast en verachtten de grenzen tussen het heilige en het aardse – grenzen die voor bisschoppen en tsaren juist zo belangrijk waren. Het Russische volk zag de iorodivy graag optreden op de marktpleinen. Soms verstoorden de dwazen orthodoxe diensten met aanstootgevend gedrag, om de hypocrisie van de gelovigen bloot te leggen. Volgens levensbeschrijvingen van heilige dwazen konden zij alleen als heilige herkend worden door wie zelf rechtvaardig was; voor alle andere zondaars waren het gewoon amusante gekken.

Terecht of niet, Nadezhda plaatst Pussy Riot in een oude Russische en christelijke traditie. Een meer moderne traditie is het verbannen van de iorodivy – eerst naar kloosters, later naar werkkampen. Vanaf de achttiende eeuw ‘verplaatsen’ de heilige dwazen zich daarom van het leven naar de grote Russische romans. Pussy Riot heeft dus wel oude wetten overtreden, maar een nog veel oudere zoektocht opgefrist. Waar de geestelijke leiding geen ruimte laat aan een spiritualiteit van “hartstocht, openheid en naïviteit” bloeit onder het volk “het charisma van protest” (Pussy Riot lyrics). In de rechtbank verklaarden de riot girrrls dat geloven voor hen geen bouwen op systemen van regelgeving is, maar een constant zoeken naar de waarheid, om zo voortdurend zelf vernieuwd te worden. Als de kerk deze zoektocht verhindert, is het charisma van protest geen vloeken in de kerk, maar heilige noodzaak.

Een meer uitgebreide versie van dit artikel verscheen in het tijdschrift ‘De Oud-Katholiek’, jaargang 128, nr. 2866, 2012.

Foto: Pussy Riot via Igor Mukhin (CC-BY-SA-3.0).