Onlangs ging de internationale productie Antigone van Toneelgroep Amsterdam in première. De vier voorstellingen in Nederland waren al maanden uitverkocht. Wie net als ik geen kaartje heeft, miste Juliette Binoche als Antigone. Spijtig. Tegelijkertijd, het stuk zelf wordt zo vaak hernomen dat er binnenkort wel weer ergens een andere Antigone te zien zal zijn. De ene na de andere generatie toneelmakers ziet blijkbaar een aanleiding voor een opvoering van de in 441 v.C. door Sophocles geschreven tragedie. Sinds het toneelstuk de centrale tekst was voor mijn eindexamen Grieks, blijft Antigone ook mij achtervolgen.

Het toneelstuk vertelt het verhaal van een vrouw die zich niets aantrekt van het verbod van koning Kreon om haar broer te begraven. Die broer had zich volgens Kreon gedragen als een oproerkraaier die de stabiliteit van de staat op het spel had gezet. Antigone negeerde het koninklijke begrafenisverbod omdat zij het voorschrift van de goden om je familie te begraven belangrijker vond. De confrontatie tussen de goddelijke begrafenisplicht en Kreon’s wetgeving eindigt in een bloedbad. Bijna alle hoofdrolspelers vinden de dood.

Omdat ik het toch jammer vond dat ik de opvoering met Binoche had moeten missen, heb ik Antigone afgelopen weekend maar weer eens herlezen. In het Nederlands. Ik moest onmiddellijk denken aan het Nederlandse islamdebat. Geert Wilders, die deze week nog optrad bij Pegida, vervult dan de rol van Kreon. Met goddelijke voorschriften heeft Kreon weinig op. Wetten horen van de koning te komen. Er is in Kreons ogen geen andere autoriteit dan die van de staat. Die dient dan ook volledig geëerbiedigd en gehonoreerd te worden.

Voor Antigone moet de staat inbinden als de goden spreken. Antigone vertegenwoordigt iedereen die vraagtekens zet bij de autoriteitsclaim van de staat: of dat nou orthodoxe moslims, Bijbelvaste christenen of principiële anarchisten zijn.

Griekse tragedies zijn meeslepend omdat de hoofdpersonen en hun tegengestelde principes als autocoureurs met doodsverachting op elkaar inrijden. Het hoort ook bij dit soort drama’s dat je als toeschouwer denkt: het zou toch ook anders moeten kunnen.

Waar mensen en hun onverenigbare principes tegenover elkaar staan is de tragedie niet ver weg. Maar dat drama hoeft niet per se de vorm te hebben van een verkeersongeluk met dodelijk afloop. De tragedie kan ook minder hartverscheurend eindigen, als de betrokkenen bereid zijn om de imperfectie van de politiek te accepteren. In een wereld van tegenstellingen kun je op een gegeven moment ook tevreden zijn met mogelijkheid om in ieder geval een gedeelte van je idealen te verwezenlijken. Dat is althans de kerngedachte van een democratische samenleving.

Democratie begint bij de simpele constatering dat sommige zaken voor mensen heilig zijn. Bepaalde idealen of hogere wetten hebben voor groepen binnen de samenleving autoriteit. Een democratie die daar rekening mee wil houden erkent daarmee nog niet de waarheid van die heilige boeken of verheven ideeën. Wat wel erkend wordt is dat mensen de vrijheid moeten hebben om zoveel mogelijk in overeenstemming met hun idealen te leven.

De ideale democratie laat daarmee ruimte voor zowel Antigone als Kreon, maar geeft ze niet het laatste woord. Om te voorkomen dat de samenleving eindigt in een bloedblad. Kreon en Antigone zullen genoegen moeten nemen met de imperfecte verwezenlijking van hun idealen. Een vreedzame maatschappij vraagt om offers en daarmee zit de tragiek al ingebakken in een democratie. Het is de politieke uitdaging om de pijn van die offers zo eerlijk mogelijk te verdelen.

Nu ben ik blij dat bij Sophocles al dit soort nuances ontbreken. Een toneelstuk over gebalanceerde democratische politiek is oersaai en levert ook nog eens een moeilijk vertaalbare eindexamentekst op. Maar juist omdat Antigone voorspiegelt hoe een algeheel verbod op godenwetten leidt tot maatschappelijke ongelukken, leest het stuk als een pleidooi voor een samenleving waarin mensen de vrijheid krijgen om zoveel mogelijk volgens hun eigen idealen te leven. Met alle tragische compromissen die daarbij horen. Antigone dus niet vaak genoeg worden opgevoerd. Hopelijk ook nog eens met Juliette Binoche. Zodat ik een herkansing krijg. 

Foto: Juliette Binoche #womancrushwednesday door Craig Duffy (CC BY-NC 2.0)