Voor de hoofdersoon in Kafka’s roman Het Slot is geen plaats in het kasteel en het dorp waar hij zijn toevlucht heeft gezocht. Als hij na een eindeloze strijd met de autoriteiten van uitputting sterft, heeft hij, zo betoogt Hans Achterhuis, evenals de staatlozen van nu eenvoudigweg ‘niet bestaan’: nergens geregistreerd, nergens thuis, nergens erkend. Achterhuis volgt hier de interpretatie van Hannah Ahrendt, die indringend heeft laten zien dat een mens zonder burgerrechten ook geen beroep meer kan doen op ‘mensenrechten’. We halen de schouders op over asielzoekers in de kou: ze horen hier niet thuis, dus we zijn hen niets verplicht. Laten ze terugkeren naar hun eigen land!

Kafka’s landmeter K. verbeeldt echter nog een heel andere grond voor onze onverschilligheid en afkeer. Landmeters, zij die grenzen en limieten vaststellen, waren in vroeger tijden uiterst belangrijke mensen. Grenzen waren heilig, wie ze uitwiste werd vogelvrij verklaard en kon straffeloos gedood worden. Als K. zich als landmeter meldt bij het kasteel, is dat een regelrechte provocatie. Het conflict gaat niet zozeer om de vraag of hij door de gemeenschap geaccepteerd wordt en zich in het dorp mag vestigen. Het conflict gaat om het vaststellen van grenzen en het mogen bepalen wanneer deze grenzen overschreden worden.

De Italiaanse filosoof Agamben die deze interpretatie van Kafka’s verhaal voorstelt legt uit dat de naam K. niet slaat op Kafka, maar op ‘kardo’, de van Noord naar Zuid getrokken lijn die de basis vormt van elke landmeting. De strijd van K. is niet tegen de hoogste soevereiniteit van de slotheer of van de staat als zodanig, maar tegen de functionarissen die die soevereiniteit zeggen te vertegenwoordigen. De grenzen die door deze functionarissen getrokken zijn wil K. opheffen of in Agambens termen “onwerkzaam maken”.

We bannen asielzoekers uit de gemeenschap als profiteurs, vreemdelingen en onruststokers, omdat ze op letterlijke wijze morrelen aan de grenzen waar we zo aan hechten. Asielzoekers scheppen onbehagen omdat ze ze laten zien hoe moeilijk het is om ‘humaan’ te zijn en goed en kwaad van elkaar te scheiden. Wat moet je met mensen die niet teruggestuurd kunnen worden? Mag je asielzoekers zonder strafblad maandenlang opsluiten?  Wie is een ‘echte vluchteling’ en wie is ‘profiteur’? Kun je dat nog wel van elkaar onderscheiden? Ben je een ‘profiteur’ als je een betere toekomst zoekt voor je kind? Zijn diepgelovige moslims misschien toch islamitische extremisten? Is dat een gevluchte vrijheidsstrijder of een terrorist?

Asielzoekers provoceren omdat ze onze heldere afbakeningen doorbreken. Ze tonen aan dat goed en kwaad grijstinten hebben, dat ‘wij’ en ‘zij’ niet zo duidelijk bestaan als we graag zouden willen. Niet een asielzoeker vermoordde Marianne Vaatstra. Zelfs de ‘hardwerkende Nederlander’ kan zomaar ‘tuig’ worden of nog erger: uitkeringstrekker.

Op die provocatie zijn twee reacties mogelijk: die van de verdere verharding en de maakbaarheid of die van de solidariteit en het erkennen dat je niet alles kunt ‘regelen’.

De kerk van de verharding maakt illegaliteit strafbaar en verlost ons in één klap van de onaangename werkelijkheid waarin we onschuldige mensen opsluiten. Straks zijn ze mensen zonder papieren immers strafbaar en verdienen ze hun straf. In de kathedrale St. Bavo in Haarlem vierden de verkondigers van het ‘scherpe grenzen stellen’ eind december hun hoogmis. De Telegraaf organiseerde daar een kerstconcert voor talloze ordehandhavers en veiligheidsexperts, met Ivo Opstelten als bisschop met de boodschap: “keihard aanpakken, zero tolerance, law and order.”

De kerk van de solidariteit bevindt zich in Amsterdam-West: in de St Josephkerk –de ‘Vluchtkerk’– worden asielzoekers die voorheen in tenten bivakkeerden, opgevangen door honderden vrijwilligers. Het is een groep vooral Afrikaanse vluchtelingen die zich niet onzichtbaar wil laten maken. Ze blijven aanstormen tegen onze grenzen. Ze zullen verliezen, net zoals K. verloor. Maar ze zullen ons wel blijven achtervolgen met hun verhaal, met hun leven.

Foto: Franz Kafka - Fotografie aus dem Atelier Jacobi, 1906 via Wikipedia